10 Noyabr 2024

AZƏRBAYCAN TƏHSİL SİSTEMİNDƏKİ PARADİQMALAR

GİRİŞ

Təhsil sistemi bir cəmiyyətin inkişafını müəyyən edən ən vacib sahələrdən biridir. Müasir dövrdə təhsilin məqsədi yalnız bilik vermək deyil, eyni zamanda rəqabətli, analitik düşünən, innovativ və sosial cəhətdən yetkin fərdlər yetişdirməkdir. Təhsil paradiqması anlayışı, təhsil prosesinin necə təşkil edildiyini, idarə olunduğunu və tətbiq edildiyini göstərən əsas metodoloji yanaşmalardır.

Azərbaycanın təhsil sistemi fərqli dövrlərdə müxtəlif paradiqmalardan keçmişdir: Sovet dövrünün mərkəzi təhsil modeli, müstəqillik dövründə Avropa təhsil standartlarına uyğunlaşma cəhdləri və rəqəmsal təhsil texnologiyalarının təqdim edilməsi. Ancaq bu keçidlər bir sıra problemləri də ortaya çıxardı. İvan İliçin dediyi kimi, təhsil yalnız məktəbdə deyil, müxtəlif mühitlərdə də həyata keçirilə bilər. Pandemiya dövründə virtual təhsilin meydana çıxması bu fikrin doğru olduğunu bir daha vurğulayır.

Eyni zamanda, təhsil sistemi bir çox paradiqmatik problemlərlə üzləşir: yerli ehtiyacların mərkəzi idarəetmə tərəfindən nəzərə alınmaması, müəllimlərin peşəkar inkişafında olan boşluqlar, imtahan mərkəzli təhsil sisteminin yaratdığı psixoloji stres və zamana ayaq uydura bilməməsi kimi məsələlər də var. Eyni zamanda müasir kapitalist cəmiyyətlərdə təhsil liderliyi, insan resurslarının idarə olunması və araşdırıcı-yaradıcı fəaliyyətlərin təşviqi də təhsilin inkişafında həlledici amillər kimi qəbul edilir.

Bu çalışmada Azərbaycan təhsil sistemindəki müasir paradiqmalar incələnəcək və problemlərin həlli istiqamətində konkret təkliflər irəl sürüləcəkdir. Məqsəd, müasir dövrün tələblərinə uyğun, çevik, davamlı və effektiv bir təhsil sisteminin yaradılmasına töhfə verməkdir.

Paradiqma 1: Təhsil yalnız məktəb və sinifdən ibarət deyil

Ənənəvi olaraq, təhsil prosesi yalnız məktəb binalarında və sinif içində gerçəkləşən bir fəaliyyət kimi qəbul edilir. Bu yanaşma uzun müddət dünya üzrə təhsil sistemlərinin əsasını təşkil etmişdir və şagirdlərin həm sosial, həm də akademik inkişafını dəstəkləmək məqsədini güdür. Ancaq pandemiya, ölkələrarası təhsilin iç-içə keçməsi, sürətlə dəyişən texnoloji mühit və cəmiyyətin artan tələbləri, təhsilin məkan və zamandan asılı olmadan daha geniş bir kontekstdə həyata keçirilməsini zəruri edir.

Problemlər:

• Yalnızca fiziki sinif mühitində öyrənmə, şagirdlərin cəmiyyətlə və real həyatla daha geniş bağlantılar qurmalarını məhdudlaşdıra bilər.
• Tək bir məkanda həyata keçirilən təhsil, müxtəlif öyrənmə tərzlərinə və imkanlarına uyğunlaşmaya mane ola bilər.
• Yeni texnologiyaların və onlayn resursların təhsilə inteqrasiyasının göz ardı edilməsi, müasir təhsil tələblərinə cavab vermir.

Həll Yolları:

• Onlayn təhsil platformalarının, virtual siniflərin inkişaf etdirilməsi və gündəlik yaşamın bir hissəsi halına gətirilməsi.
• Müxtəlif öyrənmə tərzlərinə və tempinə uyğun dərs materiallarının hazırlanması.
• Sənaye və ictimai mühit ilə birgə layihələrin həyata keçirilməsi, şagirdlərin real dünya ilə əlaqəsini gücləndirmək.

 

Paradiqma 2: Məcburi dərslərlə yanaşı istəyə bağlı dərslər

Azerbaycan təhsil sistemi ənənəvi təhsil metodu yanaşması ilə zənginləşməyə çalışsa da, bu sistemdə genellikle zorunlu dərslər əsas yer tutur. Zorunlu dərslər arasında seçmeli dərslərin olmaması, şagirdlərin fərdi istəklərini dərk etməkdə çətinliklər yaradır. Bu yanaşma, şagirdlərin akademik motivasiyasını azaldır və onların maraqlarına yaxınlaşma imkanlarını məhdudlaşdırır.

Problemlər:

• Seçmeli dərslərin olmaması, şagirdlərin fərdi maraq və bacarıqlarını inkişaf etdirməkdə məhdudiyyətlər yaradır.
• Zorunlu dərslərin yüksək yükü şagirdlər üzərində psixoloji baskı yaradır.
• Bir çox şagird, yalnız imtahan uğruna öyrənmə prosesinə yönəlir, bu isə yaradıcı düşüncə və analitik bacarıqların inkişafını əngəlləyir.

Həll Yolları:

• Müfredata, şagirdlərin maraq sahalarına uyğun seçmeli dərslərin əlavə edilməsi.
• Şagirdlərin həm nəzəri, həm də praktiki bilik əldə etmələrini təmin edəcək interdisiplinar dərslərin təşkili.
• Təhsil müəssisələrinə, proqramların bir hissəsi olaraq müəyyən dəyişikliklər etməyə icazə verilməlidir.
• Şagirdlər üçün karyera yönümlü siniflər və peşə kurslarının təşkil edilməsi, onların akademik və karyera perspektivlərini genişləndirmək məqsədini güdür.

Paradiqma 3: Mərkəzdən idarə olunan təhsil sistemindən lokal idarəçiliyə

Azerbaycanın təhsil sistemi uzun müddət mərkəzi idarə etmə modelinin təsiri altında olmuşdur. Mərkəzi idarəetmə, bütün ölkə üzrə eyni standartların tətbiqini məqsəd qoysa da, yerli ehtiyacların nəzərə alınmamasına səbəb olur. Bu vəziyyət, regionların spesifik problemlərinin həllini çətinləşdirir.

Problemlər:

• Yerli müəllimlərin və təhsil müəssisələrinin öz spesifik problemlərinə dair müstəqil qərar verə bilməməsi.
• Eyni siyasətlərin tətbiqi nəticəsində bölgələr arasında sosial və iqtisadi fərqliliklərin göz ardında qalması.
• Merkezden gələn tələblərin regional şərtlərlə uyumsuzluğu.

Həll Yolları:

• Yerli idarəetmələrin yaradılması və təhsil siyasətlərinin daha müstəqil və şəffaf bir şəkildə həyata keçirilməsi.
• Müəllimlərə büdcə planlaması, işçi alımı və müfredat ilə bağlı müxtəlif dəyişikliklər etmə səlahiyyəti verilməlidir.
• Hər bölgədə müvafiq strateji ehtiyacları analiz edə biləcək təhsil şuralarının yaradılması.

Paradiqma 4: Məktəb idarəçilərinin liderlik problemləri

Təhsil müəssisələrində liderlik bacarıqları, akademik mühitin inkişafına və tədris keyfiyyətinin artırılmasına təsir edən əsas faktorlardandır. Liderlər yalnız idari yönətmə deyil, eləcə də pedagojik rəhbərlik və motivasiyanın qaynağı olmalıdır.

Problemlər:

• İdarəçilərin liderlik bacarıqlarının inkişafı üçün yetərli təlimlərin olmaması.
• Okul müdürlərinin yalnız idari məsələlərə fokuslanması.
• Müəllimlərin qərar qəbuletmə prosesinə cəlb olunmaması.
• Qrup işinin təşviq edilməməsi.

Həll Yolları:

• Okul liderləri üçün müasir liderlik metodologiyalarını əhatə edən təlimlər təşkil edilməlidir.
• Təcrübəli müdürlərin gənc məktəb rəhbərlərinə mentorluq etdiyi proqramlar yaradılmalıdır.
• Müəllimlərin fikirlərinin dəyərləndirilməsi üçün açıq kommunikasiyanın təmin edilməsi.

 

Paradiqma 5: Digər ölkələrin təhsil sistemlərinin tətbiqində problemlər

Xarici ölkələrdən alınan təhsil metodlarının Azərbaycan təhsil sisteminə inteqrasiya edilmək istenməsi faydalı olsa da, bu tətbiqlərin hər zaman yerli şərtlərə və spesifik ehtiyaclara uyğunlaşdırılması zəruridir. Tətbiq olunan metodların fərqli mədəni, sosial və iqtisadi kontekstlərdəki təsirlərinin göz ardı edilməsi, müəyyən problemlərə yol aça bilər.

Problemler:

• Başqa ölkələrin təhsil sistemlərinin yerli kontekstə uyğunlaşdırılmadan birbaşa tətbiqi, səmərəli nəticələr verməyə bilər.
• Müəllimlərin və təhsil işçilərinin xarici təhsil sistemlərini tam başa düşməməsi.
• Fərqli mədəniyyətlərin və hərtərəfli sosial dinamikaların nəzərə alınmaması.

Həll Yolları:

• Xarici təhsil metodlarının tətbiqindən əvvəl geniş tədqiqatların aparılması, yerli xüsusiyyətlərin analizi.
• Yeni metodların pilot layihə olaraq kiçik miqyasda sınaqdan keçirilməsi və nəticələrin qiymətləndirilməsi.
• Müəllimlər üçün xarici sistemlərin tətbiqi ilə bağlı seminarlar və təlimlərin təşkil edilməsi.

Paradiqma 6: Təhsildə tədqiqat və inkişaf çalışmalarının yetəri səviyyədə olmaması

Təhsil sahəsinin inkişafı üçün tədqiqat və inkişaf çalışmaları vacibdir. Müasir təhsil sistemləri, yeniliklərin tətbiqini və öyrənmə prosesinin müasirləşməsini təmin etmək üçün Ar-Ge-nin gücləndirilməsinə ehtiyac duyur. Ancaq Azərbaycanda tədqiqat və inkişaf fəaliyyətləri hələ də zəif inkişaf etmişdir.

Problemler:

• Yenilikçilik və təhsil metodlarının inkişafı üçün lazımi resursların olmaması.
• Tədqiqat və inkişaf mərkəzlərinin sayının az olması.
• Təhsil işçilərinin elmi tədqiqatlarla məşğul olmaya yönəldilməməsi.

Həll Yolları:

• Tədqiqat mərkəzlərinin yaradılması, eyni zamanda təhsil sisteminin innovativ aspektlərini araşdırmaq üçün maliyyə destekleri təmin edilməlidir.
• Təhsil işçilərinin və müəllimlərin elmi tədqiqatlar üzrə mütəmadi təlimlərdə iştirak etməsi.
• Tədqiqat və inkişafı dəstəkləmək məqsədilə yeni proqramların tərtib olunması.
•  

Paradiqma 7: Müəllim yetişdirmə prosesindəki əskikliklər

Müəllim yetişdirmə proqramları, təhsil sisteminin keyfiyyətini artırmaqda kritik rol oynayır. Ancaq Azərbaycan bu sahədə gedən proseslərdə inkişaf etməkdə çətinlik çəkir. Müəllimlər yalnız bilik vermək məqsədilə hazırlanmadıqları üçün pedaqoji və praktik bacarıqların artırılması vacibdir.

Problemler:

• Müəllim yetişdirmə proqramlarının müasir tələblərə cavab verməməsi.
• Gənc müəllimlərin müxtəlif pedagogik yanaşmalarla tanış olmaması.

Həll Yolları:

• Müəllim hazırlığı proqramlarının müasir metodikalar və müəllimlik praktikasını daxil etməsi.
• Mentor və dəstək proqramlarının yaradılması, gənc müəllimlərin daha təsirli təcrübə əldə etmələrini təmin etmək üçün.

Paradiqma 8: Təhsil işçilərinin tədqiqata yönəlməsi

Təhsil işçilərinin araşdırma yönümlü olması, təhsil sisteminin inkişafı üçün vacibdir. Mütəxəssislərin elmi tədqiqat proseslərinə daxil edilməsi, təhsil sistemində yeniliklərin tətbiqini asanlaşdırır.

Problemler:

• Təhsil işçilərinin tədqiqata yönəlmələri üçün yetərli dəstəyin olmaması.
• Təcrübə ilə nəzəriyyə arasında əlaqənin zəif olması.

Həll Yolları:

• İctimai təhsil layihələri çərçivəsində tədqiqatların təşviqi.
• Təhsil işçilərinin elmi tədqiqatlara cəlb olunması üçün müvafiq teşviklərin təqdim olunması.

 

Paradiqma 9: İnsan resursunun yetərsizliyi

Təhsil sistemində insan resursları, keyfiyyətli tədrisin təmin edilməsi üçün əsas elementlərdən biridir. Yüksək keyfiyyətli müəllimlərin, liderlərin və digər təhsil işçilərinin olmaması, təhsil sisteminin effektivliyini ciddi şəkildə azaldır. Bu vəziyyət, müasir təhsilin tələb etdiyi innovative yanaşmaların tətbiqinə də mənfi təsir göstərir.

Problemler:

• Müxtəlif səbəblərdən, xüsusilə kənd bölgələrində, keyfiyyətli müəllimlərin çatışmazlığı.
• Müəllimlərin peşəkar inkişafı üçün proqramların olmaması.
• Təhsil işçilərinin motivasiyasını aşağı salan maddi və sosial imkanların yetersizliyi.

Həll Yolları:

• Yerli mühitdə müvafiq ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi üçün ixtisas proqramlarının və təlimlərin təşkil edilməsi.
• Müəllimlərin motivasiyasını artırmaq üçün maddi və sosial dəstək mexanizmlərinin qurulması.
• Uzak bölgələrdə çalışan müəllimlər üçün sosial dəstək proqramlarının, o cümlədən yaşayış yeri, ehtiyac duyulan avadanlıqlar və tətillərlə bağlı təminatın artırılması.

Paradiqma 10: Təhsil işçilərinin cəmiyyətdəki statusu

Giriş: Təhsil işçilərinin cəmiyyətdəki rolu, onların statusunu, təsirini və cəmiyyət içindəki gözləntiləri müəyyən edir. Müasir dövrdə, müəllimlərin və təhsil işçilərinin sosial, iqtisadi və mədəni statusundakı dəyişikliklər onların motivasiyasına və iş keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir.

Problemler:

• Təhsil işçilərinə olan ictimai mülahizələrin zəif olması, onların rolunu aşağı salır.
• İstədiyi nəticələri əldə edib-peşəkar inkişaf imkanlarını qazanmaqda çətinlik çəkirlər.

Həll Yolları:

• Təhsil işçilərinin sosial statusunu və ictimai dəyərlərini artırmaq üçün kampaniyalar və maarifləndirmə tədbirləri.
• Müəllimlərin peşəkar fəaliyyətlərini nümayiş etdirəcəyi idman, mədəniyyət və daha müxtəlif sahələrdə tədbirlərin təşkili.
• Təhsil işçilərinin cəmiyyət içindəki rolu və əhəmiyyətini aktual bir müzakirə mövzusu halına gətirmək.

Paradiqma 11: Sınav mərkəzli təhsil sistemi

Sınav mərkəzli təhsil sistemləri, Azərbaycanın təhsil sisteminin uzun müddət dominant yanaşmasıdır. Bu model, şagirdlərin başarılarını yalnız imtahan nəticələri ilə ölçərək, onları yalnız bilik əldə etmək üçün deyil, eyni zamanda imtahanda müvəffəqiyyət əldə etmək üçün sağlam bir təhsildən uzaqlaşdırır.

Problemler:

• Şagirdlərdə psixoloji stress və imtahan qorxusu yaradır.
• Yalnız biliklərin yadda saxlanmasına yönəlmiş bir tədris yanaşması.

Həll Yolları:

• Dərs proqramlarına yaradıcı və analitik düşüncəyi təşviq edən qiymətləndirmə metodlarının daxil edilməsi.
• Şagirdlərin öyrənmə motivasiyasını artırmaq məqsədilə mütəmadi olaraq psixoloji dəstək xidmətlərinin təqdim edilməsi.

Paradiqma 12: Müasir təhsil metodlarının istəyi

Müasir təhsil metodlarının tətbiqi, Azərbaycanın təhsil sistemində mütərəqqi yanaşmaların həyata keçirilməsini tələb edir. Lakin, bəzi hallarda belə metodların tam mərhələdə istifadə edilməsi diqqətə alınmır.

Problemler:

• Sanayinin tələblərinə uyğun metodların az tətbiqi.
• Təhsil işçilərinin yeni metodlara adaptasiya olunmasında çətinliklərlə qarşılaşması.

Həll Yolları:

• Müasir təhsil metodlarını öyrətmək üçün mütəmadi seminar və təlim proqramlarının keçirilməsi.
• Müəllimlərin fasiləsiz peşə hazırlığı və inkişafını təmin edəcək strateji tədbirlərin həyata keçirilməsi.

 

Xülasə

Azərbaycan təhsil sistemində mövcud olan paradiqmalara, təhsil prosesinin keyfiyyətini birbaşa təsir edən bir çox problemlər müşayiət edir. Təhsil sistemində öyrənmənin əsas məkânı yalnızca məktəb və sinif mühitinin qəbul edilməsi, seçmeli dərslərin olmaması, mərkəzi idarəetmə modelinin yerli ehtiyaclara cavab verməməsi kimi məsələlər diqqət çəkir. Eyni zamanda, məktəb müdürlərinin liderlik funksiyalarının inkişaf etməməsi, digər ölkələrin təhsil metodlarının birbaşa tətbiqindən yaranan çətinliklər, Ar-Ge fəaliyyətlərinin zəif olması və müəllim yetişdirmə proqramlarındakı boşluqlara səbəb olur ki, bu da təhsilin ümumi keyfiyyətini zəiflədir.

Bununla yanaşı, insan resursunun azlığı, müəllimlərin cəmiyyətdəki statusunun zəifləməsi və imtahan mərkəzli tədris yanaşması şagirdlərin motivasiyasını azaldır. Bu problemlərin həlli üçün alternativ tədris yanaşmalarının həyata keçirilməsi, məktəblərin müstəqil iş mexanizminin təşviqi, müəllimlərə yönəlmiş inkişaf proqramlarının gücləndirilməsi və yenilikçi qiymətləndirmə modellərinin tətbiqi tövsiyə olunur.

Nəticə etibarilə, müasir bir təhsil sistemi çevik, uyğunlaşa bilən və yaradıcı olmalıdır. Bunun üçün idarəetmə strukturlarında və tədris metodlarında dəyişikliklər həyata keçirilməli və təhsil işçilərinin peşəkarlığının artırılması əsas şərtlərdən biri olaraq ön plana çıxmalıdır. Təklif olunan həll yolları, təhsilin keyfiyyətinin artırılmasına, şagirdlərin akademik və sosial bacarıqlarının gücləndirilməsinə və cəmiyyətin ümumi inkişafına əhəmiyyətli töhfələr verəcəkdir.